Печать

Өмірбаян

8536 просмотров

Сара Әділгерейқызы Күзембай 1937 жылдың 24 наурызында Алматы облысы Қарасай ауданының «Прямой путь», қазір – «Іргелі» ауылында дүниеге келген.

 

1961 жылы Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының тарихи-теориялық факультетін бітірген. Өнертану докторы (2007), профессор (1996), ҚР білім беру ісінің үздігі (1997), Қазақстан композиторлар Одағының мүшесі (1972 жылдан бастап), Халықаралық ақпараттандыру академиясының академигі (2004), Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері (2010), Ш.Уәлиханов атындағы Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты (2009), ҰҒА-ның корреспондент-мүшесі (2013). Ол 2004 жылы «Әлемнің көрнекті әйелдері» атағына ие болып, есімі Америка Құрама Штаттарының Солтүстік Каролина штатының дүниежүзілік Өмірбаяндық институтының кітабына енді.

Отандық музыка зерттеуші ғалым Күзембай Сара Әділгерейқызының есімі республика көлемінде ғана емес, елімізден тыс Жақын және Алыс шетелдерге танымал.

Өзінің ғылыми шығармашылығында ол ұлттық музыкатану саласының өзекті мәселелерін зерттеді. Жарты ғасырлық ғылым жолында 400-ден астам ғылыми және музыкалық сыни еңбектер жазды, олардың арасында оншақты монографиялары, кітаптары мен зерттемелері бар. Сонымен қатар, ол бүгінге дейін Халықаралық конференциялар мен форумдардың және симпозиумдардың белсенді қатысушысы.

Бірнеше жылдар бойы Қазақстан композиторларының әрбір жазған жаңа опералық туындылары туралы С.Ә.Күзембайдың кәсіби деңгейдегі пікірлері республикалық, Бүкілодақтық және ТМД елдерінің халықаралық басылымдарында үздіксіз жарияланып келеді.

С.Ә.Күзембай - «Сольфеджио» (оқулық, 1967), «Формирование гармонии в казахской музыке» (музыкалық-теориялық зерттеме, 1977), «Воспеть прекрасное» (қазақ музыка театры туралы очерктер, 1982), «Лекции по истории казахской музыки» (Т.Егінбаевамен бірігіп, 2005), «Национальные художественные традиции и их конвергентность в жанре казахской оперы» (монография, 2006), «Қазақ опералары» (Г.Ж.Мұсағұлова, З.М.Қасымовамен бірігіп, 2010), «Казахские оперы» (Г.Ж.Мұсағұлова, З.М.Қасымовамен бірігіп, 2010), «Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер» (Т.Егінбаевамен бірігіп, 2011), «Ұлттық музыкатану ғылымының өзекті мәселелері» (2012) сияқты іргелі ғылыми еңбектердің авторы.

Сонымен қатар 2014 ж. жарық көрген ұжымдық монографияның («Музыкальное искусство народа Казахстана») орыстардың дәстүрлі және қазіргі кезеңдегі музыка мәдениеті туралы қомақты бөлімін жазды.

Музыкатанушы ғалым ұлттық опера театрының қалыптасу тарихына қатысты теориялық зерттеулер жүргізді, майталман орындаушылардың өнері туралы портреттер жазып, оның тақырыптық-эстетикалық және этикалық мәнін ғылыми тұрғыда саралады.

С.Ә.Күзембай қазақтың халық және кәсіби музыкасы негізінде есту, есте сақтау, ырғақ сезу қабілеттерін дамытатын сольфеджио пәніне арналған тұңғыш оқулықтың авторы. Республика деңгейіндегі музыкалық білім саласында бұл оқулықтың осы уақытқа дейін өзектілігі мен маңыздылығы оның әдістемелік жүйесінің жаңашылдығы мен терең ақыл-ойға негізделуінде болып табылады.

Сара Әділгерейқызы отандық музыкатану саласында көне фольклордағы гармониялық көпдауыстылықты теориялық тұрғыдан алғаш рет зерттеген ғалым. Оның «Формирование гармонии в казахской музыке» атты еңбегінде Қазақстан композиторларының шығармашылығындағы ұлттық сипаттар мен классикалық принциптердің өзара байланысы мен бір-біріне тигізген ықпалы қарастырылған.

Музыкатанушы ғалымның Абай атындағы Мемлекеттік Академиялық опера және балет театрының 50 жылдығына орай «Воспеть прекрасное» атты жаңа кітабы жарық көрді. Білікті ғалым ұлттық опера театрының қалыптасу тарихына қатысты теориялық ізденістер жүргізіп, стилистикалық және тілдік ерекшелігі әр алуан опералардың сюжеттік және музыкалық драматургиясын айқындады. Опера туындыларының жан-жақтылығын тұтастай қамтып, композитордың шығармашылық келбетін танытатын өзіне тән қолтаңбасын анықтады, музыкалық театр өнеріндегі дәстүр жалғастығы мен жаңашылдық мәселесін негіздеді, опералық музыканың ұлттық өзегін және эмоциялық әсерін белгіледі.  

2006 жылы жарық көрген «Национальные художественные традиции и их конвергентность в жанре казахской оперы» атты монографиясында автор отандық музыкатану ғылымының тарихында тұңғыш рет халықтың көркемдік дәстүріндегі опера жанрына тән және оған негіз болатын белгілерді анықтау мәселесі жүйелі түрде зерттелді. Мұнда тұңғыш рет батыс Еуропа операсындағы музыкалық-сахналық жанрларының заңдылықтары шағын ауызша-поэтикалық және музыкалық фольклор формаларынан (ертегі, жұмбақ өлең, тарихи ән, бата сөз) анықталады. Зерттеуде қазақ эпосындағы опералық өзектер мен олардың мазмұнының ара қатыстылығы қазақ және түркітілдес халықтарының эпикалық мұраларының негізінде, олардың дүниетанымы мен ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып аса толық әрі терең ашылған. Көзделген жаңашыл ғылыми идея музыкалық-поэтикалық фольклор үлгілерінің құрылымында нақтылы түрде қарастырылады. Фольклордың көптеген түрлерінде бар опера белгілері өзінің интерпретациясын, трансформациясын және даму жолын қазақ операларында жүзеге асыра отырып, нәтижесінде олардың фольклорлық көркемділіктері жаңа жанрда көрініс тапқандығы, ғылыми түрде дәлелденеді. Еңбекте алғаш рет көне фольклорлық музыкасындағы сарын жанры, оның түпнұсқасынан анықталған түрлері ­– жай сарын, үйлену-ғұрыптық, бақсы, ақындар, сал-сері сарындары, сондай-ақ қазақ ән шығармашылығының сан алуан үлгілері туралы баяндалады.    

С.Ә.Күзембай өнертану кандидаттары Г.Ж.Мұсағұлова, З.М.Қасымовамен бірігіп 2010 жылы жарық көрген «Казахские оперы» және «Қазақ опералары» атты кітаптарды баспадан шығарды. Бұл кітаптың ғылыми маңыздылығы мен құндылығы, алғаш рет Қазақстан музыкатану ғылымы саласында опера өнерін сүйетін әрі құрметтейтін қалың жұртшылыққа ұлттық опера мектебінің негізгі кезеңдік қалыптасуы мен дамуындағы 50-ден астам шығарма іріктелініп алынған. Кітапта классик шеберлер мен еліміздің Тәуелсіздік жылдарында жазылған, сондай-ақ әртүрлі себептермен сахнада қойылмаған, театр репертуарында берік орын алмаған шығармалар мүмкіндігінше әртүрлі аспектілерден зерттеледі.

2011 жылы «Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер» (өнертану кандидаты, профессор Т.Егінбаевамен бірігіп) атты қомақты, мазмұнды еңбегі жарық көрді.

Жоғарыда аталған монографиялармен қатар С.Ә.Күзембайдың 12 томдық «Қазақ Совет энциклопедиясында», 4 томдық «ҚазССР энциклопедиясында», «Алматы», «Абай», «Қазақ өнері» энциклопедияларында, «Опера» және «Орталық Азия мен Қазақстан халықтарының музыка тарихы» аталатын Үлкен Ресей энциклопедияларында ұлт музыкасының тарихы мен теориясы туралы көптеген мақалалары мен очерктері жарияланды. Оларда музыка театрының тарихы, ұлттық өнердің тарихы мен теориясы туралы кең ауқымда әртүрлі мәселелер қамтылған. Ол дәстүрлі және бүгінгі заман музыкасының өзекті мәселелерін, ұлттық музыка тілінің микро және макро деңгейдегі (ладтық, ырғақ, өлшем, әуеннің құрылымы) спецификалық ерекшеліктерін, кәсіби сазгерлердің шығармашылықтарындағы көркемдік-стильдік ағымдарды, фольклордың әсерін және шығыс пен батыс-еуропалық мәдениеттің жаңа заңдылықтарының дамуын көрсетілген.

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен іске асқан «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасы аясында 2004-2009 жылдары М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми-педагогикалық ұжымы және Қазақ ұлттық консерваториясы бірлесіп алғаш рет қазақстандық музыкатанудан мол мәлімет беретін сегіз кітаптан тұратын «Қазақ музыкасының антологиясы» деп аталатын еңбек жарыққа шықты. Бұл антологияның орындалуына Сара Әділгерейқызы жетекшілік жасады.

Осы күрделі жобада алғаш рет Қазақстан музыкатану ғылымы саласында көне, дәстүрлі орындаушылық және композиторлық шығармашылықты сүйетін әрі құрметтейтін қалың жұртшылыққа ұлттық өнер мектебінің негізгі кезеңдік қалыптасуы мен даму барысының тарихи жолын көрсететін бірнеше шығарма ұсынылды.

Зерттеуші қоғамдық ғылыми жұмыстарға да белсенді түрде атсалысты. М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының жанындағы К 53.40.03 кандидаттық диссертация қорғау Кеңесінің мүшесі болды. Отандық және шет ел ізденушілерінің диссертациялық жұмыстарына бағыт-бағдар берді. С.Күзембайдың тікелей жетекшілік етуімен 11 кандидаттық және бір докторлық диссертациялар қорғалды.

         Көптеген жылдар бойы Қазақстан композиторлар Одағының мүшесі бола жүріп, ол КСРО композиторлар Одағы құрамында Германия, Польша, Португалияда іссапарларға барды.

С.Ә.Күзембай отандық жетекші жоғары және орта музыкалық оқу орындарында – Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясында, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында, Астанадағы Қазақ Ұлттық өнер университетінде, Батыс-Қазақстанның М.Өтемісов атындағы Мемлекеттік унисерситетінде т.б. жоғары кәсіби деңгейде шеберлік-кластарын өткізді. Ғалымның мұндай әрбір дәрісі өзінің мазмұндылығымен, жаңалығымен және сирек нота үлгілерінің иллюстрацияларымен, деректі материалдарды ұтымды бере білуімен ерекшеленеді.

Оның шәкірттерінің арасында – ҚР Халық артистері, еңбек сіңірген қайраткерлері, Республикалық байқаудың лауераттары және басқалар бар.

Профессор шығармашылық, ғылыми, ұстаздық жемісті қызметі үшін ҚазКСР ҒА, Қазақстан ОК ЛКЖО, ҚазКСР ЖОО министрлігінің және ҚазКСР Жоғары Кеңесінің, ҚР ақпарат, қоғамдық келісім және мәдениет министрлігінің арнайы құрмет грамоталарымен марапатталып, «Тәуелсіздіктің 10 жылдығы» және «Ерен еңбегі үшін» медальдарының иегері болды.

Бүгінгі таңда Сара Әділгерейқызы кәсіби деңгейде азаматтық міндетін адал атқарып, өз ісіне деген үлкен жауапкершілік пен еңбекқорлық сияқты бойындағы сирек ұшырайтын қасиеттерімен еліміздің өнері мен мәдениетінің одан әрі дамуына зор үлесін қосуда.

Мұсағұлова Г.Ж.

Өнертану ғылымының кандидаты, доцент

ҚР композиторлар Одағының мүшесі

0
×
Stay Informed

When you subscribe to the blog, we will send you an e-mail when there are new updates on the site so you wouldn't miss them.

Кулманова Назира Кадыровна
Autobiography

Об авторе

Кузембай Сара Адильгереевна

Кузембай Сара Адильгереевна

Сара Адильгереевна Кузембай родилась 24 марта 1937 года в колхозе “Прямой путь” ныне “Іргелі” Карасайского района Алматинской области. В 1961 году окончила историко-теоретический факультет Алматинской государственной консерватории им.Курмангазы. Доктор искусствоведения (2007), профессор (1996), отличник народного образования РК (1997), член Союза композиторов Казахстана (с 1972 года), академик Международной Академии Информатизации (2004), Заслуженный деятель РК (2010), Лауреат Государственной премии им. Ч.Валиханова (2009), Член-корреспондент НАН РК (2013). В 2004 году она стала обладателем сертификата «Выдающиеся женщины мира». Ее имя внесено в книгу Всемирного Института биографий штата Северная Каролина Соединенных Штатов Америки.

Кузембай Сара Адильгереевна – ведущий музыковед-ученый, чье имя широко известно не только в Казахстане, но и в Ближнем Зарубежье.

В своей научно-творческой деятельности она плодотворно разрабатывает актуальные проблемы национального музыкального искусства. Почти за 50-летний научный путь ею опубликовано более 400 научных и музыкально-критических работ, среди которых около 10 монографий, книг и исследований.

Во Всесоюзных, Международных и республиканских изданиях ею опубликованы высоквалифицированные рецензии практически ко всем новым оперным постановкам композиторов Казахстана последних десятилетий. Ее перу принадлежат сценарии многочисленных радио и телепередач. Она – постоянный участник многих Международных симпозиумов, форумов и конференций. С.А.Кузембай является автором фундаментальных трудов: «Сольфеджио» (учебник, 1967), «Формирование гармонии в казахской музыке» (музыкально-теоретическое исследование 1977), «Воспеть прекрасное» (очерки о казахском музыкальном театре 1982), «Лекции по истории казахской музыки» (в соавторстве с Т.Егинбаевой, 2005), «Национальные художественные традиции и их конвергентность в жанре казахской оперы» (монография, 2006), «Қазақ опералары» и «Казахские оперы» (в соавторстве с Г.Ж. Мусагуловой и З.М.Касимовой, 2010), «Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер» (в соавторстве с Т.Егинбаевой, 2011) и «Ұлттық музыкатану ғылымының өзекті мәселелері» (2012). Вместе с тем, объемный и содержательный очерк опубликован ученым в увидевшей свет в 2014 году коллективной монографии «Музыкальное искусство народа Казахстана».

С.А. Кузембай исследует проблемы традиционной и современной музыки – специфические особенности национальной музыкальной речи, художественно-стилевые тенденции в профессиональном композиторском творчестве, вопросы взаимодействия фольклорных и новых закономерностей в эволюции восточных и западно-европейских культур.

Ученый-музыковед успешно изучает так же вопросы становления и развития национального оперного театра, воссоздает творческие портреты мастеров исполнительского искусства, анализирует художественные процессы современного искусства.

С.А.Кузембай является автором одного из первых учебников по сольфеджио, в котором развитие музыкального слуха, памяти, ритма достигается на материале казахской народной и профессиональной музыки. Продуманность и разработанность методических рекомендаций учебника предопределили широкое его использование в системе музыкального образования республики.

Впервые в казахском музыкознании ею научно обоснованы предпосылки гармонического многоголосия, содержащиеся в образцах казахского музыкального фольклора. В ее теоретическом исследовании «Формирование гармонии в казахской музыке» раскрыты национальные черты гармонии в творчестве композиторов Казахстана в их органической взаимосвязи и взаимовлиянии с основами классических принципов.

К 50-летию Государственного Академического театра оперы и балета им.Абая была издана новая книга известного музыковеда «Воспеть прекрасное», в которой обращение к истории становления национального оперного театра, воссоздание ярких портретов мастеров исполнительского искусства сопряжено с выявлением теоретических основ казахской оперы, выявлением ее тематико-эстетической и этической сущности. В различных по стилистической и языковой особенности операх, ученый раскрывает их сюжетную и музыкальную драматургию. Охватывая целостно все стороны оперных сочинений, ученый фиксирует главную черту композиторского почерка, определяемую творческой палитрой художников, обосновывает традиционное и новаторское в жанре музыкально-театрального искусства, подчеркивает национальную почвенность и эмоциональную действенность оперной музыки.

В 2006 году вышел в свет фундаментальный труд профессора С.А.Кузембай, результат многолетних творческих исканий музыковеда – монография «Национальные художественные традиции и их конвергентность в жанре казахской оперы». В нем рассматриваются проблемы корреляции казахской традиционной художественной культуры в контексте с современным творчеством композиторов Казахстана. Здесь впервые обозначены закономерности музыкально-сценического жанра западно-европейской оперы в малых формах устно-поэтического и музыкального фольклора (в сказках, загадках, благословениях), а также в казахском эпосе – в функционировании жанров и форм, в его архитектонике, в концепциях драматургических коллизий и их динамике. Подтверждается идея генерированности в казахском фольклоре основных постулатов оперных категорий. Генетические связи народного творчества, проявляясь многомерно, глубинно и многоаспектно, отражают национальную почвенность оперных произведений. В книге также впервые исследован тип раннефольклорной музыки – сарын, из истоков которого выведены такие его разновидности, как жай сарын, свадебно-обрядовые, бақсы, ақындар, сал-сері сарындары, а также и другие виды казахского песнетворчества.

Среди других работ С.А.Кузембай следует выделить две книги «Казахские оперы» и «Қазақ опералары» (2010) в соавторстве с кандидатами искусствоведения Г.Ж.Мусагуловой и З.М.Касимовой. Его значимость и уникальность определяется тем, что впервые в казахстанском музыкознании для широкого круга любителей оперного искусства представлены около 50 произведений, отражающих основные этапы становления и развития национальной оперной школы, сформировавшихся в исторической последовательности. В данную работу, профиль которой не имеет аналогов в истории казахстанского музыкознания, впервые включены новые, ранее не неизвестные оперные сочинения. Краткость изложения при широком охвате исследуемого материала позволяет четко проследить художественные процессы воплощенные в образах, идеях и темах, созвучных современности.

Вместе с тем в 2011 году увидела свет книга «Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер» (в соавторстве кандидатом искусствоведения, профессором Т. Егинбаевой) как емкий и полнокровный труд, нацеленная на восполнение значительного пробела в отечественном музыкальном образовании последних десятилетий.

Кроме вышеперечисленных монографий С.А.Кузембай опубликовано большое количество очерков и статей по истории и теории казахской музыки в Казахской Советской Энциклопедии (12 томов), энциклопедиях КазССР, “Алматы”, “Абай”, “Қазақ өнері”, в Большой Российской энциклопедии “Опера”, “Истории музыки народов СССР”(г.Москва).

Следует особо отметить, что под общим и научным руководством профессора С.А.Кузембай в рамках Государственной программы «Культурное наследие» (2004-2009), по инициативе и поддержке Президента Казахстана Н.А.Назарбаева, научно-педагогическим коллективом Института литературы и искусства им.М.О.Ауэзова и Казахской национальной консерваторией осуществлено издание фундаментального труда – «Антологии казахской музыки», впервые представленной в казахстанском музыкознании, состоящей из восьми книг. В процессе работы над данным проектом глубоко эрудированный специалист проявила незаурядные энциклопедические познания народного фольклора. Ею написано научное предисловие к представленным книгам. Данный значимый проект, впервые выполненный в казахском музыковедении в представленном объеме и научной классификации, являясь музыкальным памятником эпох и столетий казахского народа, содержит классические примеры из истории многовековой духовности, отражает также общую тенденцию национальной самоидентации, тем самым, выполняя важную историческую роль для будущих поколений.

С.Кузембай ведет большую общественную работу. Будучи членом, а в последние годы и Председателем Диссертационного совета по защите кандидатских диссертаций К 53.40.03 при Институте литературы и искусства им.М.О.Ауэзова на протяжении более 20 лет ученый-музыковед подробно ознакамливаясь, с интересом прочитывала и рецензировала многочисленные научные работы, диссертационные исследования молодых отечественных и зарубежных соискателей. Под непосредственным руководством С.Кузембай защищенно 11 кандидатских и одна докторская диссертации.

Она неоднократно избиралась членом правления Союза композиторов Казахстана. В составе делегации Союза композиторов СССР побывала в Германии, Польше и Португалии.

       С.А. Кузембай постоянно проводит мастер-классы в музыкальных Вузах и средних учебных заведениях – КНК им.Курмангазы, КазНАИ им.Т.Жургенова, КазНУИ, Западно-Казахстанском Государственном университете им.М.Утемисова. Каждая лекция ученого отличается содержательностью и новаторством, новизной, интересной и убедительной подачей фактологического материала, с иллюстрацией редких нотных образцов.

Среди ее учеников – Народные и заслуженные артисты, лауреаты Международных и республиканских конкурсов.

За плодотворную творческую, научную и педагогическую деятельность С.А. Кузембай награждена Почетной грамотой Академии наук Каз.ССР, ЦК ЛКСМ Казахстана, Мин.ВУЗа Каз.ССР и Почетной грамотой Верховного Совета Каз.ССР, Почетной грамотой Министерства информации, общественного согласия и культуры, Юбилейной медалью «10-летие Независимости», медалью «Ерен еңбегі үшін» (За доблестный труд).

С.А.Кузембай присущи высокое чувство ответственности и гражданственности, организованности и трудолюбия, душевная теплота и глубокая порядочность, завидная самоотдача и преданность профессиональному долгу.

 

 

 

Мусагулова Г.Ж.

Кандидат искусствоведения, доцент

Член союза композиторов РК